در پهنه هنر جایی که خلاقیت جان می‌گیرد و نوآوری به بار می‌نشیند حقوقی وجود دارد که از این آفرینش‌ها محافظت می‌کند. این حقوق که به حقوق مالکیت فکری مشهورند ستون فقرات هر نظام هنری پویا و شکوفایی هستند. در این میان هنرهای تجسمی با تنوع بی‌نظیر و گستره وسیع خود جایگاه ویژه‌ای دارند. از نقاشی و مجسمه‌سازی گرفته تا عکاسی و گرافیک هر اثر هنری تجسمی تجلی اندیشه و احساس هنرمندی است که با صرف وقت انرژی و خلاقیت آن را پدید آورده است.
آذربایجان شرقی این نگین درخشان هنر و فرهنگ ایران همواره مهد هنرمندان و آثار ارزشمندی بوده است. از فرش‌های نفیس و نگارگری‌های ظریف گرفته تا تندیس‌های باشکوه و عکس‌های ماندگار هنرهای تجسمی در این خطه ریشه‌ای عمیق در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارند. اما در این میان پرسشی اساسی مطرح می‌شود حقوق مالکیت فکری در صنعت هنرهای تجسمی این استان چگونه تعریف می‌شود؟ و چه سازوکارهایی برای حمایت از این حقوق وجود دارد؟
در عصری که تقلید و کپی‌برداری به امری رایج تبدیل شده حمایت از حقوق مالکیت فکری هنرمندان بیش از پیش اهمیت یافته است. بدون وجود سازوکارهای قانونی و اجرایی کارآمد انگیزه هنرمندان برای خلق آثار جدید و نوآورانه به شدت کاهش می‌یابد. در چنین شرایطی نه تنها هنرمندان متضرر می‌شوند بلکه جامعه نیز از ثمرات خلاقیت و نوآوری محروم خواهد شد.
برای درک بهتر وضعیت حقوق مالکیت فکری در صنعت هنرهای تجسمی آذربایجان شرقی ابتدا باید به تعریف دقیق این حقوق و انواع آن بپردازیم. حقوق مالکیت فکری به طور کلی شامل دو دسته اصلی می‌شود حقوق مالکیت ادبی و هنری (کپی‌رایت) و حقوق مالکیت صنعتی. در حوزه هنرهای تجسمی کپی‌رایت نقش مهم‌تری ایفا می‌کند. کپی‌رایت به هنرمند این حق را می‌دهد که از تکثیر توزیع اقتباس و نمایش عمومی اثر خود جلوگیری کند. این حق به طور خودکار و به محض خلق اثر برای هنرمند ایجاد می‌شود و نیازی به ثبت رسمی آن نیست. البته ثبت اثر هنری می‌تواند به عنوان مدرکی معتبر در اثبات مالکیت هنرمند در مراجع قضایی مورد استفاده قرار گیرد.
اما حمایت از حقوق مالکیت فکری تنها به قوانین و مقررات محدود نمی‌شود. فرهنگ‌سازی و آموزش نیز نقش بسزایی در این زمینه ایفا می‌کنند. هنرمندان باید با حقوق خود آشنا باشند و بدانند که چگونه می‌توانند از آثار خود محافظت کنند. از سوی دیگر جامعه نیز باید به اهمیت رعایت حقوق مالکیت فکری آگاه شود و از خرید و استفاده از آثار تقلبی خودداری کند.
در آذربایجان شرقی نهادهای مختلفی در زمینه حمایت از حقوق مالکیت فکری هنرمندان فعالیت می‌کنند. اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یکی از مهم‌ترین این نهادها است. این اداره با برگزاری کارگاه‌های آموزشی انتشار بروشورها و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها سعی در ارتقای آگاهی هنرمندان و مردم در زمینه حقوق مالکیت فکری دارد. همچنین این اداره در صورت بروز تخلف می‌تواند به هنرمندان در پیگیری حقوق خود از طریق مراجع قضایی کمک کند.
علاوه بر اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی انجمن‌های هنری و تشکل‌های مردم‌نهاد نیز نقش مهمی در حمایت از حقوق مالکیت فکری هنرمندان ایفا می‌کنند. این انجمن‌ها با ارائه مشاوره‌های حقوقی برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها و ایجاد شبکه‌های ارتباطی بین هنرمندان سعی در تقویت جایگاه هنرمندان و حمایت از حقوق آن‌ها دارند.
یکی از چالش‌های مهم در زمینه عدم آگاهی کافی هنرمندان از حقوق خود است. بسیاری از هنرمندان به دلیل عدم اطلاع از قوانین و مقررات مربوطه به راحتی حقوق خود را نادیده می‌گیرند و از پیگیری موارد تخلف خودداری می‌کنند. این امر باعث می‌شود که متخلفان با خیالی آسوده به فعالیت‌های غیرقانونی خود ادامه دهند و حقوق هنرمندان را پایمال کنند.
چالش دیگر ضعف در اجرای قوانین و مقررات مربوط به حقوق مالکیت فکری است. در بسیاری از موارد حتی در صورت شناسایی متخلفان برخورد قاطع و بازدارنده‌ای با آن‌ها صورت نمی‌گیرد. این امر باعث می‌شود که متخلفان جریمه‌های ناچیزی را پرداخت کنند و دوباره به فعالیت‌های غیرقانونی خود بازگردند.
برای حل این چالش‌ها لازم است که اقدامات جدی و همه‌جانبه‌ای صورت گیرد. ابتدا باید آگاهی هنرمندان از حقوق خود را از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی انتشار کتاب‌ها و مقالات و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها افزایش داد. دوم باید قوانین و مقررات مربوط به حقوق مالکیت فکری را به‌روزرسانی و تقویت کرد. سوم باید سازوکارهای اجرایی را بهبود بخشید و با متخلفان برخورد قاطع و بازدارنده‌ای صورت داد. چهارم باید فرهنگ احترام به حقوق مالکیت فکری را در جامعه نهادینه کرد و از خرید و استفاده از آثار تقلبی خودداری کرد.
در این میان نقش دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی نیز بسیار مهم است. این مراکز با ارائه دروس مرتبط با حقوق مالکیت فکری در رشته‌های هنری می‌توانند دانشجویان را با این حقوق آشنا کنند و آن‌ها را برای فعالیت در عرصه هنر با آگاهی کامل از حقوق خود آماده سازند.
همچنین رسانه‌ها نیز می‌توانند با انتشار گزارش‌ها مصاحبه‌ها و برنامه‌های آموزشی نقش مهمی در ارتقای آگاهی عمومی در زمینه حقوق مالکیت فکری ایفا کنند. رسانه‌ها باید به مردم نشان دهند که رعایت حقوق مالکیت فکری نه تنها به نفع هنرمندان است بلکه به نفع کل جامعه نیز می‌باشد.
باید گفت که حمایت از یک وظیفه همگانی است. همه ما از هنرمندان و مسئولان گرفته تا مردم عادی باید در این زمینه احساس مسئولیت کنیم و برای تحقق این هدف تلاش کنیم. با حمایت از حقوق مالکیت فکری هنرمندان می‌توانیم به شکوفایی هنر و فرهنگ این استان کمک کنیم و زمینه را برای خلق آثار ارزشمند و ماندگاری فراهم آوریم که نسل‌های آینده نیز از آن بهره‌مند شوند.
یکی از مصادیق بارز نقض حقوق مالکیت فکری در حوزه هنرهای تجسمی کپی‌برداری از طرح‌ها و نقوش فرش‌های تبریز است. این فرش‌ها که شهرت جهانی دارند همواره مورد توجه سودجویان قرار گرفته‌اند و طرح‌ها و نقوش آن‌ها به طور غیرقانونی در تولید فرش‌های ارزان‌قیمت در سایر مناطق و کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این امر نه تنها به اقتصاد فرش تبریز ضربه می‌زند بلکه باعث می‌شود که اصالت و کیفیت این فرش‌ها نیز زیر سوال برود.
برای مقابله با این پدیده لازم است که اقدامات جدی‌تری در زمینه حمایت از حقوق مالکیت فکری فرش‌های تبریز صورت گیرد. ثبت طرح‌ها و نقوش فرش‌های تبریز به عنوان میراث فرهنگی ناملموس یکی از این اقدامات است. همچنین باید با تولیدکنندگان و فروشندگان فرش‌های تقلبی برخورد قاطع‌تری صورت گیرد و از ورود این فرش‌ها به بازار جلوگیری شود.
علاوه بر فرش سایر هنرهای تجسمی آذربایجان شرقی نیز در معرض خطر نقض حقوق مالکیت فکری قرار دارند. به عنوان مثال کپی‌برداری از طرح‌های گرافیکی عکس‌ها و مجسمه‌ها به امری رایج تبدیل شده است. برای مقابله با این پدیده لازم است که هنرمندان آثار خود را به طور رسمی ثبت کنند و در صورت مشاهده هرگونه تخلف مراتب را به مراجع ذی‌صلاح اطلاع دهند.
باید تاکید کرد که حمایت از نیازمند یک رویکرد جامع و همه‌جانبه است. این رویکرد باید شامل آموزش فرهنگ‌سازی قانون‌گذاری و اجرای قانون باشد. با اجرای این رویکرد می‌توانیم از حقوق هنرمندان محافظت کنیم و به شکوفایی هنر و فرهنگ این استان کمک کنیم. و این مهم میسر نخواهد شد مگر با همدلی و همراهی تمامی فعالان این عرصه و مسئولین ذی ربط.
دیدگاهتان را بنویسید